Beroepshouding in de zorg

Ethiek en beroepshouding in de zorgpraktijk

Beroepshouding in de zorg

Ethiek en beroepshouding in de zorgpraktijk


BEROEPSHOUDING


Bij het beschrijven van de competentiegebieden van de beroepsbeoefenaar in de gezondheidszorg wordt steeds ook de beroepshouding (attitude) genoemd. Zouden alleen de noodzakelijke kennis en vaardigheden vermeld worden dan was de beschrijving onvolledig. De vraag is nu wat die beroepshouding precies toevoegt en hoe essentieel zij is voor het functioneren van de zorgverlener.

Met beroepshouding wordt een lastig te definiëren dimensie van het professionele handelen bedoeld waarmee de zorgverlener laat zien wie hij is en hoe hij met zorgvragers en collega's om wil gaan. In en door zijn beroepshouding maakt de zorgverlener zichtbaar vanuit welke persoonlijke betrokkenheid hij in de zorg staat, hoe moreel gevoelig hij is en door welke waarden hij zich laat motiveren en inspireren. De beroepshouding voegt wat toe aan wat hij met zijn zorgend handelen wil bereiken: feitelijke handelingen verrichten of die handelingen ook zo goed mogelijk als passend antwoord op de zorgvraag willen presenteren.
Als voorbeeld: wil hij met het geven van informatie de zorgvrager alleen laten weten wat er precies gaat gebeuren, of wil hij ook nog uitstralen dat het goed zal komen en dat de patiënt erop kan vertrouwen dat hij in veilige handen is?

De beroepshouding maakt de zorgverlener, in meerdere of mindere mate, zélf tot instrument van zorg. Hij gééft niet alleen zorg, hij ís zelf zorg, door zijn houding. En daarmee krijgt zijn optreden een nog sterkere morele lading. Het is niet alleen van belang wát hij doet, maar ook hoe hij het doet, preciezer gezegd, hoe hij als persoon betrokken is bij de zorg die hij verleent, hoe hij aansluit op de manier waarop de zorgvrager in het zorgproces staat; op diens vragen dus en onzekerheid, op zijn angst en hoop, of op zijn soms onbegrijpelijke onverschilligheid.

Om een begin te maken met het beschrijven van een goede beroepshouding in de zorg gaan we te rade bij enkele bestaande documenten.
1. In het beroepsprofiel van de verpleegkundige (1999) vinden we 8 competenties voor de beroepshouding. (zie hiernaast)
2. Daarnaast vermeldt de Beroepenstructuur Zorg en Welzijn 'Klaar voor de Toekomst' (2005) 5 kernkwaliteiten die bij iedere beroepsbeoefenaar in meerdere of mindere mate verwacht mogen worden: betrokkenheid, empathie, assertiviteit, representativiteit en integriteit. Deze kwaliteiten zijn als deugden te beschouwen: de kwaliteiten die iemand heeft die hem tot een goed mens maken.
3. In de nieuwe beroepsprofielen (zie rapport 'Toekomstbestendige beroepen in de verpleging en verzorging' (2016)) staan de zeven competentiegebieden (zie hiernaast) uitgewerkt in 'kennis' en 'vaardigheden en attitude'.

Op de diverse pagina's van deze site worden allerlei aspecten van een goede beroepshouding bijeengebracht. Door al die aspecten in beschouwing te nemen ontstaat geleidelijk aan een steeds completer beeld van wat we onder een goede beroepshouding moeten verstaan.

Begrippen

  • competentie
    Een competentie is het geheel van kennis, vaardigheden en gedrags- en houdingselementen die een beroepsbeoefenaar nodig heeft om succesvol te zijn
    of:
    geïntegreerd geheel van kennis, inzicht, vaardigheden, attitudes en persoonlijke eigenschappen waarmee op adequate wijze resultaten kunnen worden behaald in een beroepssituatie, een leersituatie of een maatschappelijke situatie; competenties zijn te ontwikkelen (www.thesauruszorgenwelzijn.nl)

    • beroepscompetentie
      competenties van beroepskrachten om in voorkomende beroepssituaties op adequate, doelbewuste en gemotiveerde wijze proces- en resultaatgericht te handelen, dat wil zeggen passende procedures te kiezen en toe te passen om de juiste resultaten te bereiken; beroepscompetenties vormen een onderdeel van beroepsprofielen en kwalificatieprofielen (www.thesauruszorgenwelzijn.nl)
      of:
      'het vermogen en de wil van een persoon om effectief gedrag in een werksituatie te tonen' (Met het oog op de toekomst (2001) NIZW)

  • kernkwaliteit
    karaktereigenschap die tot het wezen van een persoon behoort (NIZW)

Links

  • Onderzoekslijn 'beroepshouding': normativiteit van de beroepshouding.
    Een onderzoek binnen het lectoraat 'Zorg aan mensen met chronische aandoeningen' van de Hogeschool Utrecht
    http://www.onderzoek.hu.nl

Literatuur

  • Baart, A., Vosman, F.. (2015) De patiënt terug van weggeweest Werken aan menslievende zorg in het ziekenhuis; Uitgeverij SWP; ISBN: 9789088505430
    'Gewoon lief zijn', schreef een lid van de Raad van Bestuur bovenop een stapel beleidsstukken. Alle verbetertrajecten ten spijt voelden patiënten zich onvoldoende gezien. Het ziekenhuis besloot zich te gaan profileren als ‘lief ziekenhuis’, een provocerend profiel met grote gevolgen.
    Uitgangspunt was de overtuiging dat goede zorg niet kan worden bedacht en vervolgens geïmplementeerd. Ze kan tevoorschijn komen uit de praktijk zelf, als de deelnemers in processen van reflectie en beraadslaging anders leren kijken, denken en doen.
    Onderzoekers vanuit de zorgethiek en presentie kregen de unieke kans om ‘dicht op de bloedbaan’ van de zorgpraktijken te komen en vaak letterlijk over de schouders van de betrokkenen mee te kijken. Zo leverden zij een geheel eigen input aan het programma ‘lief ziekenhuis’.
    Dit boek brengt kritisch verslag uit van een zorgethisch gemunt veranderingsproces dat gevolgen heeft voor de praktijken van de zorgverlening, het leidinggeven en het zorgbeleid. Het wil een inspirerende leidraad zijn voor ziekenhuisbesturen, managers in de zorg, medici, veranderkundigen en organisatieadviseurs. Maar ook voor ethici en filosofen die de zorg vanuit de zorg verder willen helpen.

  • Baart, A. & Carbo, Chr. (2013) De zorgval; Uitgeverij Thoeris; ISBN: 978-90-72219848
    In dit bijzondere omkeerboek krijgt kritiek op de zorg twee gezichten. In een wetenschappelijk essay trekt prof. dr. Andries Baart van leer tegen het optimistische WMO-leger dat zelfredzaamheid en eigen kracht stimuleert, maar geen oog heeft voor kwetsbaarheid. Baart pleit voor de 'presentiebenadering' om de zorg voor haar eigen val te behoeden. Christa Carbo schetst aan de andere kant aansprekende en intieme praktijkportretten van mensen die in de zorgval liepen. Ze laat ook zien hoe het wel kan.

  • Baart, A. & F. Willeme (2010) Van tellen naar vertellen, en terug; Uitgeverij Boom | Lemma; ISBN: 978-90-5931-615-7
    Sommige zorg is goed, heel goed zelfs, en toch wordt dat door moderne kwaliteitssystemen vaak niet gezien. Andere zorg is slecht, heel slecht zelfs, en ook dat wordt door het hedendaagse kwaliteitsdenken niet of nauwelijks opgemerkt. Hoe kan dat? Waardoor ontstaat deze blindheid van het huidige, toch zo geavanceerde streven naar kwaliteit? En is ze ook te verhelpen? In een pittige verhandeling werpen de auteurs licht op deze zaak. Maar belangrijker nog: met behulp van de zorgethiek en presentie laten ze overtuigend zien dat het anders en beter kan. In hoofdstuk 1 presenteren zij het indrukwekkende en alomtegenwoordige streven naar kwaliteitsverbetering in de zorg en wordt een drietal tekorten ervan belicht. Deze manco’s zijn grotendeels het gevolg van een doorgeschoten bureaucratisering die nauwelijks oog heeft voor de betekenis van relaties, verhalen en waarden in goede zorg. Door consequent te denken vanuit relationele afstemming kunnen deze tekorten worden weggewerkt. In hoofdstuk 2 en 3 wordt een indringende casus uit de palliatieve zorg in Vlaanderen getoond.

  • Baart, A. en M. Grypdonck (2008) Verpleegkunde en presentie ; Een zoektocht in dialoog naar de betekenis van presentie voor verpleegkundige zorg; Uitgeverij Lemma; ISBN: 10 90-5931-085-3
    Presentie en andere vormen van aandachtige en menslievende zorg maken momenteel opgang: ze bieden theoretisch en praktisch een uitweg uit een al te bedrijfsmatig ingerichte en haastige zorg die bovendien met talloze regels en protocollen kort wordt gehouden. Daar gaat kwaliteit verloren die behouden blijft als zorg óók ontwikkeld wordt vanuit relationeel denken en de wil om werkelijk aan te sluiten bij het leven van wie op zorg is aangewezen. Presente zorg is niet verstrikt in zijn eigen logica, maar biedt ruimte en is er ook op uit de ander te eren, te erkennen en te bergen in hartelijkheid. In dit boek onderzoeken Prof. Mieke Grypdonck (verpleegkunde) en Prof. Andries Baart (presentie) wat de presentiebenadering kan betekenen voor de verpleegkunde en voor tal van verpleegkundige specialismen. Dat levert een fascinerende verkenning op: veel kan anders en beter. Maar dat vergt soms een grondige herbezinning, onder meer over de vraag waar het vak van verpleegkundige ook alweer om draait. Of wat lijden is en hoe de verpleegkundige zich daarop betrekken kan. Hoe zij nabij kan zijn en kan verplegen vanuit begrip voor iemands leefwereld, cultuur en verlangens zonder de harde eisen van het vak terzijde te laten. Doelgroep Dit is een boek voor wie nadenkt over het vak van verpleegkundige, voor docenten, opleiders, voor gevorderde verpleegkundigen, voor onderzoekers; voor allen die niet per se langs de gebaande paden wensen te lopen.

    • Adriaansen, M. en T. van de Pasch (2008) Presentie vergt moed; in: Tijdschrift voor Verpleegkundigen (TvZ) 2008 nr. 6 pp. 24 - 26
      Op 13 mei presenteerden prof.dr. Mieke Grypdonck en prof.dr. Andries Baart hun boek ‘Verpleegkunde en Presentie’. Daarin onderzoeken zij wat de presentiebenadering kan betekenen voor de verpleegkunde. Het verslag van hun zoektocht-in-dialoog zet aan tot een herbezinning op de kern van het verplegen en de uitoefening van het vak.

  • Baart, A. (2011) Een theorie van de presentie; Uitgeverij Boom | Lemma; ISBN: 9789059313217 (verschenen 2001)
    In dit boek worden beroepspraktijken geanalyseerd waarin dat zoeken van nabijheid en afstemming met een ongewone radicaliteit geschiedt. Die aanpak wordt de presentie-benadering genoemd en is hier vooral onderzocht aan de hand van enkele pastores die intensief meeleven met bewoners van achter-standsbuurten.
    Veel mensgerichte professionals zullen hun (oorspronkelijke) liefde voor hun vak in de geschetste aanpak herkennen. In het verlengde van de analyses en beschrijvingen wordt een presentie-theorie ontwikkeld met voluit aandacht voor zulke vraagstukken als wat het betekent om arm en sociaal overbodig te zijn, hoe men kan aansluiten bij de leefwereld van armen en hoe men betrokkenheid gestalte geeft.

  • Bosch, E. 5e druk 2007 (verschenen 1998). Bejegening in de zorg: respectvol omgaan met cliënten Baarn: Nelissen; ISBN: 9789024414093
    In dit boek wordt, met voor de verschillende sectoren van zorg herkenbare voorbeelden, ingegaan op de professionele wijze waarop hulpverleners cliënten en patiënten kunnen bejegenen. Mensen in verzorging- en verpleeghuizen, ziekenhuizen, de psychiatrie, thuiszorg, jeugdhulpverlening, mensen met een verstandelijke en/of lichamelijke handicap zijn zeer afhankelijk van de wijze waarop hulpverleners hen tegemoettreden, bejegenen. Die bejegening vraagt om een heldere, breed gedragen, goed onderbouwde en bewuste visie. De visie komt tot uitdrukking in iemands attitude. In deze attitude speelt de kritische zelfreflectie de belangrijkste rol; zelfkennis, scherp kijken naar jezelf, gaat aan alles vooraf. Respectvolle bejegening is een kwaliteitsinstrument. Het boek is geschikt voor medewerkers in alle zorgsectoren. Studenten mbo en hbo wordt een kader aangeboden; discussies en opdrachten maken dit praktische boek goed bespreekbaar. Voor organisaties en instellingen is dit boek bruikbaar om hun visie te toetsen: bejegening als kwaliteitsinstrument.

  • Hoogerheide, H. en A. de Jongh (2008) Wie zorgt er straks voor mij? Portretten van verzorgenden Uitgeverij Kavanah; ISBN: 978-905740-078-0
    Een boek met persoonlijke verhalen van verzorgenden in de ouderenzorg. Die vinden dat ze een prachtig beroep uitoefenen, tenminste zolang ze werkelijk iets voor hun cliënten kunnen betekenen. Dat schiet er steeds meer bij in en daar voelen ze zich in toenemende mate onbehaaglijk onder. Het beroep is in rap tempo bezig zijn aantrekkelijkheid te verliezen. Aan de basis van de verhalen staan vele gesprekken met verzorgenden. Het boek ademt de sfeer van deze gesprekken: hartelijk, openhartig en hartveroverend. De verhalen maken de lezer duidelijk waar het in de zorg om zou moeten gaan: om menswaardigheid en lotsverbondenheid, om het besef dat ieder mens kwetsbaar is, om toewijding en barmhartigheid, om ontmoetingen tussen mensen. Opdat verzorgenden en de mensen die aan hun zorgen zijn toevertrouwd dagelijks zinvolle bladzijden kunnen toevoegen aan het boek van hun leven.

  • Karssing, E. (2006) Integriteit in de beroepspraktijk; Uitgeverij Van Gorcum; ISBN: 9023241746
    Integriteit staat volop in de belangstelling. Er worden symposia over integriteit georganiseerd, beroepsbeoefenaren worden steeds vaker uitgenodigd voor workshops of trainingen rond het thema en menig organisatie beschikt inmiddels over een code waarin integriteit wordt genoemd als een van de belangrijkste basiswaarden. Volgens sommigen is al die aandacht schromelijk overdreven of zelfs schadelijk – het alsmaar hameren op integriteit zou leiden tot vertraging van besluitvormingsprocessen, verlies aan kwaliteit en een toename van overbodige regels en procedures. In 'Integriteit in de beroepspraktijk' toont Edgar Karssing overtuigend aan dat deze kritiek onterecht is. Weliswaar valt er het een en ander aan te merken op de manier waarop met het thema integriteit wordt omgegaan, maar dat is het gevolg van een te beperkt begrip van integriteit en een verkeerde aanpak om integriteit in de beroepspraktijk te bevorderen. Om die reden pleit Karssing voor een nieuwe, positieve visie op integriteit en levert hij meteen een belangrijke bijdrage aan de totstandkoming daarvan. 'Integriteit in de beroepspraktijk' is een prikkelend boek, dat de lezer aan de hand van vele praktijkvoorbeelden, citaten en stellingen aan het denken zet over wat integriteit eigenlijk precies inhoudt en hoe dat vertaald kan worden naar de dagelijkse praktijk. Voor iedereen die beroepshalve met integriteitskwesties te maken heeft of daarin geïnteresseerd is, vormt het een onmisbare inspiratiebron.

  • Raad Volksgezondheid & Zorg (2007) Vertrouwen in de arts; Een advies; ISBN-13: 978-90-5732-180-1; (ga voor download naar de pagina Download algemeen)
    De patiënt moet zich met een gerust hart aan de arts kunnen toevertrouwen, juist in levensbedreigende situaties. Dat is een publiek goed, dat we moeten beschermen. Maar kunnen we er wel op blijven vertrouwen dat de dokter voor ons kan doen wat nodig is? Deze vraag is actueel, omdat in het nieuwe zorgstelsel andere - zakelijke - belangen van zorginstellingen, verzekeraars en zorgverleners een prominentere plaats gaan innemen. Zoveel is zeker: voor de Nederlandse arts komt de patiënt op de eerste plaats. Vakkennis en –kunde, integriteit, verantwoording afleggen aan zijn patiënt en handelen overeenkomstig de professionele standaard zijn voor hem belangrijk. Hij wil zijn kennis en kunde voor zijn patiënten kunnen inzetten. En daarom wil hij zelf kunnen beslissen over de diagnose en behandeling van zijn patiënten. Vakinhoudelijke autonomie noemen we dat. Maar hoe autonoom is de arts nog? De patiënt heeft zijn eigen inbreng. De arts moet zich aan protocollen houden. Niet alles is financieel mogelijk. De arts werkt steeds meer in teamverband en hij moet anderen kunnen uitleggen wat hij doet. Dus: hoezo autonoom?

  • Tenwolde, H. en M. Houtlosser (2007) Met alle respect: leerboek verpleegethiek Baarn: HB Uitgevers; ISBN: 9055743518
    Verpleegkundigen en verzorgenden komen regelmatig voor ethische vragen te staan. Het hoort bij hun dagelijkse werk daarin keuzes te maken (bewust of onbewust). Mag je liegen om bestwil? Mag je medicijnen toedienen zonder dat de patiënt het merkt? Hoe ver mag zachte drang gaan bij een onwillige patiënt? Er zijn nog zwaardere vragen, bijvoorbeeld over het staken van behandeling, over langdurige dwangmaatregelen. Dit boek helpt bij het overleg en de besluitvorming over zulke vragen. Het biedt uitleg, aanwijzingen, oefeningen en stof tot nadenken; maar bovenal om daar zelf iets mee toe doen. Met talloze voorbeelden wordt de lezer gestimuleerd tot redeneren en kiezen in allerlei morele dilemma's bij verpleging en verzorging.