NORMATIEVE PROFESSIONALISERING
Normatieve professionalisering gaat uit van de vooronderstelling dat elk professioneel handelen, behalve technische en communicatieve kwaliteiten, ook een morele kant heeft (normatieve professionaliteit). Anders gezegd: bij professioneel handelen spelen altijd ook normen en waarden een rol. (Je moet er niet alleen voor zorgen dingen goed te doen, je moet er ook op letten de goede dingen te doen) Om je als professional te ontwikkelen (te professionaliseren) is het dan ook van belang die morele kant goed in de gaten te houden. Dat betekent dat je steeds kritisch moet kijken naar wat je met je handelen teweegbrengt, of het goed is wat je doet en hoe het de volgende keer misschien beter zou kunnen.
Ook als het gaat over de beroepshouding speelt normatieve professionalisering een rol. Want in de beroepshouding wordt de morele gevoeligheid van de professional zichtbaar en laat hij zien vanuit welke normen en waarden hij zorg verleent. Bij uitstek gebeurt dat in de zorgrelatie. 'Hoe kan ik doen wat goed is voor de ander (en voor mijzelf, zodat ik optimaal kan blijven functioneren)?'
Om te doen wat goed is voor de ander is het nodig dat de professional zijn eigen normen en waarden en die van de ander durft bevragen. Ook moet hij bereid zijn om kritisch te kijken naar de normen en waarden van de (bureaucratische, organisatorische of economische) omgeving waarin hij de ander aantreft. (Wat doe ik als ik zie dat de zorgvrager moeite heeft met sommige 'regels van het huis'?)
Voor alle duidelijkheid: doorgaans wordt met relatie de zorgrelatie bedoeld, maar dat hoeft niet. Het kan ook over andere beroepsmatige relaties gaan, zoals die met collega's. Ook daar geldt het belang van voortdurende reflectie op het eigen functioneren en op de normen en waarden die in het geding zijn.
-
Begrippen
- normatieve professionalisering
Onder normatieve professionalisering wordt de bewustwording van het krachtenveld van verschillende normen (maatschappelijk-organisatorische, professionele en persoonlijke) verstaan waarin de professional zich bevindt en het zoeken naar de juiste rechtvaardigheidsgrond voor het professionele handelen, die per situatie kan verschillen en om een afweging (vooraf, tijdens en achteraf) vraagt. (Freidson 2001, Schön 1983)
of:
Normatieve professionalisering is een voortdurend leerproces, waarin de eigen professionele waarden en het professionele handelen bereflecteerd en gearticuleerd worden, tot onderwerp worden gemaakt van de dialoog, en bijgesteld worden. (Tijdschrift voor Humanistiek (2005) nr. 22) - normatieve professionaliteit
Normatieve professionaliteit kan worden opgevat als een resultaat van permanent leren op basis van zelfreflectie. In dat proces stelt de professional steeds zijn eigen professionle handelen en zijn eigen normen kritisch ter discussie. Bij normatieve professionaliteit gaat de relatie vooraf aan de methode. (Pool, Schumacher (2005) NIZW Zorg)
of:
Normatieve professionaliteit is het kunnen expliciteren, reflectief beschouwen en argumentatief verantwoorden van een normatieve oriëntatie die als richtsnoer dient bij de uitoefening van een mensgericht beroep en die ook daadwerkelijk gestalte krijgt in de werksituatie. (Smaling, A. (2005)) - professional
Een beoefenaar van een beroep in de individuele gezondheidszorg (Raad Volksgezondheid en Zorg; RVZ)
of:
Een professional is iemand die de goede dingen op een goede manier doet. (o.a. Verkerk) - professionalisering
Het streven van beroepsorganisaties en individuele beroepsbeoefenaren naar verdere (kennis)ontwikkeling. (RVZ) - professionele autonomie
Een mandaat dat de samenleving aan de beroepsgroep verleent; voor de individuele beroepsbeoefenaar gaat het om vrijheid en onafhankelijkheid in zijn beroepsmatig handelen binnen nader te specificeren grenzen; voor de beroepsgroep als geheel betekent het dat zijzelf de inhoud van het professionele werk controleert en reguleert. De grenzen van de professionele autonomie worden bepaald door de professionele standaard. (RVZ) - professionele standaard
Het geheel van regels en normen waarmee de hulpverlener bij het uitoefenen van zijn werkzaamheden rekening behoort te houden. (RVZ) - professionele verantwoordelijkheid
De bereidheid van de professional verantwoording voor zijn handelen af te leggen tegenover de patiënt, de beroepsgenoten en de samenleving. (RVZ) - professionaliteit
De specifieke combinatie van kennis, kunde, persoonlijkheidskenmerken en ethos, noodzakelijk om in een bepaald beroep te kunnen functioneren. (RVZ)
of:
Het geheel van opvattingen, kennis, vaardigheden en waarden waarover mensen beschikken en die door hen worden ingezet om op een deskundige (vakbekwame) wijze een beroep uit te oefenen.(Hoyle & John (1995)) - technisch-rationele professionaliteit
De technisch-rationele professionaliteit gaat ervan uit dat de professional in de zorg op basis van rationeel-technisch denken kwantificeerbare en betrouwbare interventies kan uitvoeren. De methode van hulpverlening gaat vooraf aan de de relatie met de patiënt. (Pool, Schumacher (2005) NIZW Zorg)
- normatieve professionalisering
-
Links
- Gezelschap Waardenwerk
Gezelschap Waardenwerk is een door Harry Kunneman opgericht open werkverband van professionals en organisaties die menselijke waardigheid centraal stellen en betrokken zijn op werk dat deugt en deugd doet. Het Gezelschap staat open voor alle professionals en vrijwilligers die van anderen willen leren, hun kennis willen verdiepen en eigen inzichten rond goed werk willen delen.
waardenwerk.nl - Hogeschool Utrecht Onderzoek
http://www.onderzoek.hu.nl
- Gezelschap Waardenwerk
-
Literatuur
- Bersselaar, V. van der (2009) Bestaansethiek; Normatieve professionalisering en de ethiek van identiteits-, levens- en zingevingsvragen;
Uitgeverij SWP; ISBN: 9789088500695;
In Bestaansethiek laat Victor van den Bersselaar zien dat er ook in de postmoderne tijd ruimte is voor een gedeeld ethisch referentiekader voor de articulatie van de identiteits-, levens- en zingevingsvragen. Hij put daarvoor uit drie bronnen: de hernieuwde belangstelling voor de filosofie van de levenskunst, de feministische filosofie van de zorg en de hermeneutische filosofie van het zelf en de ander. Dit referentiekader kan dienen als de bagage die praktijkwerkers nodig hebben om zowel met de ethische aspecten van de vragen van hun cliënten en doelgroepen te kunnen omgaan, als met de mogelijkheden en beperkingen van de instellingen en de organisaties waarbinnen zij opereren. Daarmee geeft het een nadere invulling aan het begrip normatieve professionalisering. - Claasen, W., M. van Bergen, L. Goyaarts en H. Bosma (2008) Werken aan zin in werk; Denk- en werkboek voor begeleiding van professionals ;
Amsterdam, Uitgeverij SWP; ISBN: 978-90-6665-897-4;
Zinvol werk hebben en zin in je werk hebben, daar gaat het om. Die combinatie van zin en werkplezier is helaas niet vanzelfsprekend. Er zijn veel functies die ongetwijfeld zinvol zijn, maar die zoveel van professionals vergen dat zelfs die soms de zin en het plezier in het werk verliezen. Werken aan zin in werk beschrijft hoe zij die zin in hun werk – in beide betekenissen – weer kunnen beleven. Aan de hand van drie uiteenlopende projecten bespreken de auteurs de praktijk en geven zij bruikbare tips. Gaandeweg ontvouwen ze een theorie die gebaseerd is op praktische ervaring, theoretische reflectie en opvattingen over normatieve professionaliteit. Vanuit hun eigen voorkeuren en kwaliteiten kunnen coaches, raadslieden en begeleiders de geboden theorie en praktische uitwerkingen toespitsen op hun eigen praktijk. De auteurs hebben elkaar ontmoet op de Universiteit voor Humanistiek. Vanuit totaal verschillende achtergronden (onderwijs, ontwikkelingswerk, gezondheidszorg en industrie) hebben zij zich toegelegd op coaching. In Werken aan zin in werk geven de auteurs hun persoonlijke kijk en geven ze aan wat ze daarmee willen bereiken.
- Grootoonk, E. (2009) Boekbespreking van Werken aan zin in werk; verkenningen van normatieve professionalisering; Amsterdam, Uitgeverij SWP; ISBN: 978-90-6665-898-1; in: Journal of Social Intervention: Theory and Practice – 2009 – Volume 18, Issue 1, pp. 86–90
- Cremers, A. e.a. (red.) (2009) Morgen doe ik het anders!, Inspiratie voor verpleegkundigen; Den Haag / Utrecht, Uitgeverij Lemma en Nu'91; ISBN: 978-90-5931-345-3
In Morgen doe ik het anders! Inspiratie voor verpleegkundigen worden oefeningen in professionaliteit beschreven die maximaal 44 minuten duren. De oefeningen zijn zo opgesteld dat ze zonder begeleiding door een team of een individuele verpleegkundige uitgevoerd kunnen worden. Het boek is een waardevol instrument om verpleegkundigen te inspireren in werktijd, tijdens een werkoverleg of anders regelmatig tijd te plannen om een onderwerp over professioneel handelen aan de orde te stellen. Verpleegkundigen en werkgevers worden aan het denken gezet over en geïnspireerd tot het reflecteren op professioneel handelen.
- Dalen, W. van (2017). Ethiek de basis. Morele competenties en normatieve professionaliteit; derde druk; Noordhoff Uitgevers BV, ISBN: 9789001865146
Ethiek de basis licht toe wat het belang is van het innemen van een moreel standpunt en wat dat inhoudt voor je omgeving en professioneel functioneren. Het boek reikt duidelijke definities aan van ethische kernbegrippen als verantwoordelijkheid, rechtvaardigheid en integriteit. Ook beschrijft het welke morele argumenten legitiem zijn en welke niet. Studenten leren tot een eigen en weloverwogen oordeel te komen door middel van systematisch analyses van morele vraagstukken. Het boek bevat veel levendige voorbeelden en handige samenvattingen. Met de vele reflectievragen kunnen studenten de morele competenties nog verder ontwikkelen. Ethiek de basis is geschikt voor alle opleidingen. Het boek is ook beschikbaar als e-book. Wat is nieuw in de derde editie van Ethiek de basis? De derde druk van Ethiek de basis is uitgebreid met de onderwerpen verantwoordelijkheid, normatieve professionaliteit en modellen van morele leerprocessen. Alle casussen op de website zijn geactualiseerd en er zijn nieuwe oefenvragen toegevoegd. Online ondersteuning In de ondersteunende online omgeving vinden studenten oefenvragen en extra opdrachten. Voor docenten staan er extra opdrachten. Ook kunnen zij zelf toetsen samenstellen met Toets-op-Maat. - Embregts, P. (2009) Menslievende professionalisering in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking; Intreerede (in verkorte vorm) uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van lector ‘Zorg voor mensen met een verstandelijke beperking’
aan de Faculteit Gedrag, Gezondheid en Maatschappij van
de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen op 4 juni 2009;
ISBN: 978-90-814228-1-9;
- Ende, T. van den (2011) Waarden aan het werk; Over kantelmomenten en normatieve complexiteit in het werk van professionals; Uitgeverij SWP; ISBN: 978 90 8850 236 1;
Goed werk doen wordt steeds complexer. Professionals stuiten regelmatig op normen en waarden die niet verenigbaar zijn. En zij hebben te maken met uiteenlopende belangen. Hoe gaan zij daarmee om in hun beroepspraktijk? Bewustwording van die complexiteit is van groot belang om goede keuzes te kunnen maken. Aan de hand van interviews en casuïstiek biedt Waarden aan het werk belangrijke aanknopingspunten voor het verder versterken van de normatieve leerprocessen van professionals en hun organisaties. - Ewijk, H. van & Kunneman, H. (2013) Praktijken van Normatieve professionalisering Uitgeverij SWP; ISBN: 9789088504617
Normatieve vragen en morele uitdagingen spelen een steeds grotere rol in professionele organisaties en in het praktische handelen van professionals. Dit boek biedt een dieper begrip van deze vragen en geeft wegen aan om daar in de praktijk creatief en moreel verantwoord mee om te gaan. De theorie en de praktijk van normatieve professionalisering zoals die de afgelopen twintig jaar aan de Universiteit voor Humanistiek is ontwikkeld, zijn daarbij richtinggevend.
Door een groot aantal praktijken van normatieve professionalisering van binnenuit te beschrijven en te analyseren, willen wij professionals, onderzoekers en managers die in hun eigen praktijk met normatieve en morele vragen worstelen ondersteunen, bemoedigen en inspireren. Daarmee geeft dit boek bovendien nieuwe impulsen aan de theorievorming en het onderzoek op dit snelgroeiende gebied. - Heijst, (2005) Menslievende zorg; Een ethische kijk op professionaliteit; Kampen, uitgeverij Klement; ISBN: 90 770 703 97
Verbeteringen in de sector van de cure en de care worden gezocht in meer geld of nog meer regels. Volgens Annelies van Heijst is een kwalitatief andere kijk op zorg en professionaliteit nodig. Haar zorgvisie en analyse zijn gebouwd op drie pijlers: de zorgethiek, het denken van Hannah Arendt over de menselijke conditie, en de presentietheorie van Andries Baart. Tegen de heersende visie in, dat zorgen niets meer zou zijn dan marktgericht, zakelijk en functioneel verrichtingen en interventies plegen stelt ze: zorgen is een medemenselijke betrekking. Het is praktisch inspelen op iemands behoeftigheid / afhankelijkheid. Zij noemt dat professionaliteit op basis van menslievendheid. De zorgontvanger is geen passieve consument en evenmin een autonome cliënt. Wel stempelt hij of zij mede de zorgsituatie. Dat maakt iedere situatie uniek en ook ongewis. Die onzekerheid moet niet worden weggeorganiseerd. Die hoort bij zorg op echt ménselijke maat. (uit flaptekst)
- Pasch, T. van de en M. Adriaansen (2009) Menslievende professionaliteit doet aan perspectiefwisseling; in: Tijdschrift voor Verpleegkundigen (TvZ) nr. 2 pp. 20 - 22
- Jukema, J.S. (2006) Boekrecensie Menslievende zorg; in: Verpleegkunde (21) nr. 3, pp. 228 - 230
- Jacobs, G., R. Meij, H. Tenwolde, Y. Zomer (red.) (2008) Goed werk; verkenningen van normatieve professionalisering;
Amsterdam, Uitgeverij SWP; ISBN: 978-90-6665-898-1;
Professionals en professionaliteit staan volop in de aandacht. Er is maatschappelijk debat over de positie van professionals. Bestaat er in onze cultuur nog wel genoeg waardering voor het wezenlijke van hun werk? Geeft onze markteconomie hen genoeg ruimte om naar eer en geweten hun beroep uit te oefenen? De professionals in sectoren als zorg, onderwijs en dienstverlening voelen zich bekneld door regels en management. Dit roept vanzelf vragen op over professionaliteit. Wat is eigenlijk het kenmerkende van professies? Geldt de beknelling voor alle aspecten van professionaliteit? Is professionaliteit wel denkbaar zónder ‘eer en geweten’? Normatieve professionalisering verwijst naar goed werk doen, en dat is meer dan je werk goed doen. Goed werk is niet alleen technisch, maar ook moreel juist. Het vraagt van professionals bezinning: op hun maatschappelijke rol, op hun relatie met de mensen voor wie ze werken, op de morele en politieke werking van hun vakkennis. Deze bundel verkent de normatieve professionalisering in diverse werkvelden, zowel theoretisch als praktisch. Twintig auteurs behandelen een keur van verwante thema’s en verbinden professionele praktijken vaak op verrassende wijze met theoretische en methodische inzichten. Goed werk is bestemd voor professionals die hun werk willen onderzoeken, voor onderzoekers en studenten, voor managers, politici en regelgevers – voor iedereen die wat grondiger mee wil denken over de belangrijke rol die professionals in ons leven hebben.
- Grootoonk, E. (2009) Boekbespreking van Goed werk; verkenningen van normatieve professionalisering;
Amsterdam, Uitgeverij SWP; ISBN: 978-90-6665-898-1; in: Journal of Social Intervention: Theory and Practice –
2009 – Volume 18, Issue 1, pp. 86–90
- Grootoonk, E. (2009) Boekbespreking van Goed werk; verkenningen van normatieve professionalisering;
Amsterdam, Uitgeverij SWP; ISBN: 978-90-6665-898-1; in: Journal of Social Intervention: Theory and Practice –
2009 – Volume 18, Issue 1, pp. 86–90
- Kanne, M. (2016) . Co-creatie van goede zorg . Ethische vragen, moreel beraad en normatieve professionalisering in de zorg en het sociaal werk;
Proefschrift Universiteit voor Humanistiek; Uitgeverij Eburon, ISBN: 9789463010832
In organisaties op het gebied van zorg en sociaal werk komen we mensen tegen met verschillende belangen en behoeften. De vragen 'wat is goede zorg?', 'wat is goed werk?' en 'wat is goede samenwerking?' zijn daarom meestal niet makkelijk te beantwoorden. Ook is het antwoord vaak omgeven met conflicten.
Reflectie op vragen rond goede zorg en het uitwisselen van verhalen, bijvoorbeeld in de vorm van een moreel beraad, waarbij personen met uiteenlopende belangen aanwezig zijn, leidt tot nieuwe inzichten, wederzijds begrip en co-creatie van goede zorg, zo luidt de stelling van het onderzoek dat wordt beschreven in dit boek. - KNMG (2007) KNMG-Manifest: Medische Professionaliteit
Medische professionaliteit is basis voor 'contract' tussen artsen en samenleving. Het KNMG Manifest Medische professionaliteit geeft antwoord op de vraag wat de actuele strekking is van ‘medisch professionele autonomie’, voor artsen én voor de samenleving. Medische professionaliteit vereist van artsen dat zij hun verantwoordelijkheid voor kwalitatief goede zorg nemen, verantwoordelijkheden delen met andere hulpverleners én verantwoording afleggen over handelen. Hiermee “verdienen” artsen hun professionele autonomie, ofwel de ruimte om naar beste kunnen de individuele patiënt de beste zorg te leveren. Met het Manifest wil de KNMG het vertrouwen dat de patiënt en de maatschappij in artsen moeten kunnen hebben, bestendigen en bevorderen. - Kole, J. en D. de Ruyter (red.) (2007) Werkzame idealen; Ethische reflecties op professionaliteit;
Assen, uitgeverij Koninklijke Van Gorcum; ISBN: 9789023243588
Professionals zijn van levensbelang voor onze samenleving. Sinds een aantal decennia zijn er echter geregeld alarmerende berichten te horen in de media en wetenschappelijke literatuur: professionaliteit zou in crisis verkeren, onder druk staan van doorgeschoten bureaucratie, marktwerking en professionals zouden meer bezig zijn met hun eigen belang. Managers, mondige burgers en de overheid vragen steeds meer om verantwoording, transparantie en controle. Dat bedreigt de zelfstandigheid van professionals, ondermijnt hun motivatie en knaagt aan de zin en betekenis die ze in hun werk beleven. Burn-out en frustratie liggen op de loer. Hoe worden professionals weer zichzelf, of: hoe blijven ze zichzelf temidden van al die veranderingen? Eén antwoord zou kunnen zijn dat ze zich (blijven) oriënteren op hun idealen. Aandacht voor de idealen van de eigen beroepsgroep zou professionalisering een positieve impuls kunnen geven. Maar wat zijn idealen precies en welke zouden de professies na moeten streven? Hoe verhouden die idealen zich tot de plichten en gedragsregels in ethische codes die professies en beroepsorganisaties hanteren? Dergelijke vragen staan centraal in dit boek. Auteurs uit de beroepsethiek en het werkveld portretteren dertien uiteenlopende professionele beroepspraktijken en hun werkzame idealen; van militairen tot dominees, van huisartsen tot atleten. De uitkomst is dat idealen een niet te miskennen inspiratiebron voor professionals kunnen zijn en een essentiële aanwinst voor de professie-ethiek. Werkzame idealen is van belang voor professionals die zich willen bezinnen op hun werk, voor studenten in wetenschappelijke- en beroepsopleidingen die ethiekonderwijs volgen, voor beleidsmakers die met professionals werken, voor ethici die zich met professionaliteit bezighouden en voor een ieder die professionaliteit in de Nederlandse samenleving een warm hart toedraagt. - Kuiper, Chr. en R. Oostendorp (2007) De gepassioneerde zorgprofessional; Bijdragen gebaseerd op het proefschrift The Eventmaker van Chris Kuiper; Uitgeverij Lemma, ISBN13 978-90-5931-503-7
Door managementisme en cliëntgerichtheid lijken de eisen over de kwaliteit van het handelen van de moderne zorgprofessional te stijgen. Zeker na de introductie van marktwerking in de zorg. De zorgprofessional wordt omschreven als een uitvoerder, gevangen in een spagaat tussen management en cliënt. Evidence-based werken, bureaucratie, McDonaldization, van patiënt naar klant…. Verdwijnt door deze wijze van werken de passie en de menselijkheid uit de zorg? In deze bijzondere uitgave vindt u negen verschillende bijdragen van professionals werkend in of betrokken bij de zorg. Negen beschouwingen over het idee van de toegewijde zorgprofessional die een confrontatie met ‘anderszijn’ zoekt, die onderzoekt wat normaal aan de aandacht ontsnapt. Een therapeut die het verschil maakt. Niet door de balans te verstoren, maar door voorzichtig het evenwicht uit te dagen.
Doelgroep De gepassioneerde zorgprofessional: Waardevol of huiveringwekkend? Dit boek werkt als een spiegel voor allen die werken in en voor de zorg. Een boek voor, door en over zorgprofessionals. Maar ook managers in de zorg, beleidsmakers en docenten kunnen hierin waardevolle overwegingen vinden. - Kunneman, H. (2013) Kleine waarden en grote waarden; Normatieve professionalisering als politiek perspectief; uitgeverij SWP; ISBN: 9789088504877
Deze oratie gaat over de tijd waarin wij leven en de grote vragen die op ons afkomen. Hij wordt zowel gevoed door verontrusting als door hoop. De verontrusting komt voort uit de constatering dat de waarden waarop onze wereldsamenleving zich in hoofdzaak oriënteert te klein zijn in verhouding tot de omvang en de complexiteit van de mondiale vragen waar wij voor staan. De hoop komt voort uit de eigentijdse groei van het besef dat wij grotere waarden nodig hebben, waarden die ons helpen om onze wereld te vergroten in plaats van te verkleinen en de complexiteit van de vragen waar wij voor staan aan te gaan in plaats van te verdringen. Tegen deze achtergrond belicht Harry Kunneman de politieke betekenis van normatieve professionalisering als ‘werkend leerproces’ waarin broodnodige aftakkingen worden verkend op het dominante, neoliberale ontwikkelingspad.
- Jonge, E. de (2014) . Vergroten van waardenruimte. Maatwerk; vakblad voor maatschappelijk werk nr. 2, pp. 32 - 33
- Kunneman, H. (2007) Sociaal werk als laboratorium voor normatieve professionalisering
in: Ethische Perspectieven, het driemaandelijks tijdschrift van het Overlegcentrum voor Ethiek; nr. 2/2007 pp. 92 - 107 - Tol, D.G. van, Bree, M.J. de, Dekker, H. & Molen, T. van der (2014).Handboek medische professionaliteit.; Bohn, Stafleu & Van Loghum; ISBN: 9789036803724
Van artsen wordt tegenwoordig veel meer verwacht dan alleen het beschikken over medische kennis en vaardigheden. De huidige maatschappij vraagt om artsen die ook kritisch kunnen nadenken over de plaats van de geneeskunde in de samenleving, de consequenties van het handelen van de arts voor individuele patiënten en hun omgeving en over de talloze ethische vraagstukken die de moderne geneeskunde met zich meebrengt. Het medisch onderwijs moet zich vandaag de dag voor de ontwikkeling van professionaliteit op meer richten dan medische vakkennis alleen. Met dit in gedachten hebben de auteurs dit boek geschreven. In Handboek medische professionaliteit komen thema's aan bod die voor elke arts belangrijk zijn, maar die in reguliere opleidingen vaak onderbelicht blijven, zoals collegialiteit, lichamelijkheid, medicalisering, omgaan met overlijden en het maken van fouten. Dit boek belicht deze onderwerpen op een originele manier, stelt vragen en reikt denkmethoden aan. De auteurs hopen hiermee de professionaliteit van (toekomstige) artsen verder te ontwikkelen en om hen te helpen bij het nemen van lastige beslissingen. - V&VN Commissie ethiek (2012) Individuele professionaliteit; Handreiking voor verpleegkundigen en verzorgenden; Brochure
Deze brochure is bedoeld om je meer zicht te geven op professionaliteit en met name het individuele karakter van professionaliteit en de morele geladenheid van jouw beroep. Om je te helpen invulling te geven aan je professionaliteit is er een model van verantwoordelijkheden uitgewerkt. Er is aandacht voor wat je zelf kunt doen om individuele professionaliteit te bevorderen. En voor de omgeving waarmee je te maken hebt en hoe die de vormgeving van je professionaliteit kan beïnvloeden. - Wilken, J.P. (2006) Over professionaliteit en presentie; Pleidooi voor normatieve professionaliteit bij HBO opleidingen;
in de bundel: De presentiebenadering in het onderwijs; handreikingen voor introductie en innovatie van de werkgroep Presentie & Onderwijs;
- Bersselaar, V. van der (2009) Bestaansethiek; Normatieve professionalisering en de ethiek van identiteits-, levens- en zingevingsvragen;
Uitgeverij SWP; ISBN: 9789088500695;
